Spotprent in de Charivari
Op 30 september 1826 vertrok de giraffe op een Sardijnse driemaster de ‘Due Fratelli’ uit Alexandrië. Kapitein Manara ontving 40.600 franken om het diplomatieke geschenk van de pasja van Egypte naar Marseille te vervoeren.
_______________________________________________________________________________________________
De Rotonde in Jardin des Plantes in Parijs
De rotonde, het oudste gebouw in de Jardin des Plantes in Parijs, is tussen 1806 en 1812 gebouwd door de architecte Jacques Molinos. Hij liet zich voor de plattegrond inspireren door Bonaparte’s opgerichte Franse onderscheiding het Légion d’Honneur.
Oorspronkelijk was het rozetvormig gebouw bestemd voor wilde dieren, later voor grote herbivoren. De eerste gast was de olifant Parkie van stadhouder Willem de V. Daarna volgden er meer olifanten, apen, het beruchte nijlpaard Kako uit Senegal, die zijn oppasser doodde en de loodzware (meer dan 200 kg) schildpad Kiki uit de Seychelles, die elk voorjaar per kruiwagen en later per takel naar de rotonde verhuisde.
De laatste decennia bevatte het gebouw een micro-zoo, een bibliotheek en administratieve ruimtes.
De bekendste bewoner was de giraffe Zarafa die in oktober 1827 met zijn oppasser Atir in de rotonde kwam.
Dankzij een brief van de naturalist Etienne Geoffroy Saint-Hilaire, die haar begeleidde, geschreven aan de prefect in Marseille Christophe Villeneuve Bargemon, weten we hoe het gebouw er vanbinnen uitzag.
__________________________________________________________________________________
5 Mei, 200 jaar geleden, stierf Napoleon Bonaparte
Een van de hoofdpersonen, Étienne Geoffroy Saint-Hilaire maakte als zoöloog deel uit van de commissie van wetenschappers, die Bonaparte op de Expeditie naar Egypte vergezelde. Op het schilderij van de Engelse schilder Bingham zien we hem met enkelen van hen op het vlaggenschip l’Orient. Saint-Hilaire, met zijn hand onder zijn kin, luistert aandachtig. Napoleon werd in de negentiende eeuw, en nu nog steeds in Frankrijk, aanbeden en verguisd. Saint-Hilaire, Atir en de giraffe doorkruisten op hun tocht van Marseille naar Parijs het stadje Orgon. In de roman is te lezen waarom Napoleon, op weg naar Elba zich daar als postmeester verkleedde.
Fragment uit Kom Atir kom: “Hij droeg nog wel zijn zijden kousen!”
Een brief kondigt de komst van de giraffe aan!
In de archieven van de gemeente Loriol: een brief van de prefect van de Drôme Thomas-Jacques de Cotton aan de burgemeester van Loriol, Louis-François d’Arbalestier:
Prefectuur van Drôme-Valence, 29 mei 1827
“Mijnheer de Burgemeester,
Ik heb de eer U te verwittigen dat sinds de 20ste dezer maand dieren uit verre contreien, die hebben overwinterd in Marseille, onderweg zijn naar de Koninklijke menagerie en hun doortocht door Uw gemeente dientengevolge aanstonds zal plaatsvinden. Ik moet U erop attenderen dat tussen deze dieren er vooral een is en dat is de Giraffe, wiens behoud van groot belang is en dus aan wie alle mogelijke zorg dient gegeven te worden. Het betaamt U derhalve, Mijnheer de Burgemeester, zorg te dragen een stal van 12 of 13 voet hoogte toe te wijzen en de begeleiders enkele koeien binnen handbereik te stellen, aangezien de Giraffe niets anders dan melk drinkt en deze hem aangereikt wordt zodra de dieren gemolken zijn.
Rekenend op Uw toewijding voor het uitvoeren van deze beschikking, verblijf ik, Mijnheer de Burgemeester, met de meeste hoogachting,
Thomas-Jacques de Cotton
Prefect”
In Kom Atir kom: ‘De prefect deelt mee dat hij inmiddels contact heeft gehad met bijna alle burgemeesters van de steden die we in het begin zullen doorkruisen. Hij verzekert me dat overal een peloton gendarmes te paard ons zal begeleiden en dat er, weliswaar na enig zoeken, op de meeste plekken een geschikte stal van vier meter hoog is gevonden. Ook geeft hij me nog enige nuttige adviezen over de route, die ik dankbaar in mijn notitieboekje krabbel.’
Alphonse de Lamartine
De dichter, een van de grootste vertegenwoordigers van de Franse Romantiek, en politicus Alphonse de Lamartine was geboren in 1790 in Mâcon. Hij was ten tijde van de tocht van de giraffe secretaris van de Franse ambassade in Italië. Jammer dat Saint-Hilaire hem gemist heeft!
Le Lac (1820) van Alphonse de Lamartine, hier begeleid door piano: ‘La Fille aux cheveux de lin’ van Debussy. Prachtig! Hier dacht ik aan bij het schrijven van ‘Kom Atir kom’.
‘O temps, suspends ton vol! et vous, heures propices,
Suspendez votre cours!
Laissez-nous savourer les rapides délices
Des plus beaux de nos jours!’
“O tijd, schort je vlucht op! En jullie, beste uren,
stuur je koers bij!
Laten we genieten van
de mooiste stukjes van onze tijd!”
Méditations poétiques, Le Lac 1820
Saint-Hilaire in Mâcon: ‘We passeren Hôtel d’Ozenay waar ik gisteravond met mijn oude vriend Pierre de Lamartine dineerde. Hij had gehoopt dat zijn zoon Alphonse uit Italië zou overkomen, maar die was helaas door werk verhinderd. De Lamartine schonk mij wel diens kleine dichtbundel. Ofschoon ik alleen wetenschappelijke boeken lees, nam ik het in ontvangst.’
Spectaculaire vondst in POMPEÏ: resten van rijke man en slaaf
Ze lagen in een kelder in een villa, aan de rand van Pompeï. De rijke man van vermoedelijk een hoge status was tussen de 30 en 40 jaar oud. Rond zijn nek werden sporen van een wollen mantel gevonden.
Zou hij net giraffe in een restaurant hebben gegeten?
Onderzoekers troffen in 2014 in restaurants resten van exotisch voedsel aan: zee-egels, flamingo’s en zelfs een giraffenpoot.Nu werd indertijd giraffenvlees gegeten.
In de roman KOM ATIR KOM over de eerste giraffe in Frankrijk (in 1827) zegt Atir, Soedanese hulpje van de giraffenverzorger: ‘Het vlees is lekker, het is mals. En van de dikke, harde huid worden lange drijfriemen gemaakt. Ze snijden ze af van bovenaan de kop tot de aanhechting van de staart. Van de huid maken ze ook schilden, sandalen en drumvellen, van de pezen snaren voor muziekinstrumenten en van de staart geluksarmbanden, kettingen en vliegenmeppers. Wat kun je een hoop met een giraffe doen!’
Later schrijft de zoöloog Saint-Hilaire aan zijn vrouw: ‘Ik vergeet bijna nog te zeggen dat de priester laatst na de mis op me afkwam en vroeg of ik weleens giraffe had gegeten. Een onverwachte vraag. Hij verklaart dat het in het boek Deuteronomium van het Oude Testament staat. ‘Gij zult geen gruwel oftewel een onrein dier eten’, maar de kemeelpardel staat bij de reine dieren die we mogen nuttigen. Hij zocht het voor me uit en vermoedt dat het de vertaling van het Hebreeuwse woord zemer is. Zou Moses een giraffe hebben gezien?’
Tegenwoordig staat er een verbod op giraffenvlees. In juni dit jaar werden Kenianen met 150 kilo giraffenvlees gearresteerd!
“On est en train d’assister à ce qu’on appelle une extinction silencieuse. Les gens chassent la girafe pour la viande […], une girafe peut nourrir un gros village pendant plusieurs jours”, explique Symon Masiaine, coordinateur du projet Twiga Walinzi au Kenia. Il dirige une étude sans précédent sur ces animaux pour les recenser, suivre leurs mouvements, afin de mieux les protéger. “Il y a très peu d’études sur les girafes, parce que les gens les regardent et se disent qu’elles vont bien, alors que ce n’est pas vrai”, déplore-t-il.
De Nederlandse naturalist ARNOUT VAN VOSMAER en de Franse GEORGES-LOUIS LECLERC DE BUFFON
Parijs 18 december 1825:
“Frankrijk krijgt een giraffa camelopardalis!”
Nog nooit hadden de Franse wetenschappers een giraffa camelopardalis in levende lijve gezien.
“Het geheele lijf is door eenen kladschilder met onverschillig hier en daar ter neer geduwde vlekken als bezaaid!” oordeelde de Nederlandse naturalist Arnout Vosmaer (1720-1799) de tekening van Buffon. Maar ook zijn tekening van de Kaapsche giraffe met een bruine kop en een sterk hellend achterlijf was zoals die van al zijn voorgangers onjuist.
Etienne Geofroy Saint-Hilaire (1772-1844), hoofdpersoon in Kom Atir kom hield halsstarrig vast aan de afbeelding van zijn voorganger Georges-Louis Leclerc de Buffon (1707–1788).
Op 4 mai 1827 arriveert hij in Marseille en ziet voor het eerst in de stallen van de prefect voor het eerst de giraffe: “Vol verwachting treed ik binnen en richt mijn hoofd op. Een siddering trekt door mij heen. Ik wankel op mijn benen en grijp me vast aan de deur van de stal. Ik kijk en kijk. Ik kan mijn ogen niet geloven.”
_______________________________________________________________________________
Arnout van Vosmaer in het verslag over een geraamte van een giraffe in het kabinet ven ‘Z.D.H. den Heere Prinse van Oranje’:
“Ik hebbe zelf dit Geraamte tweemaalen gemeeten in December 1785. en weder den 2 July 1786. om dat het my ontgaan was, dat ik dit reets met naaukeurigheid verrigt hadde: dog t’ huisgekoomen vond ik myne eerste aanteekeningen, welker maaten, met de laatste vergeleken zynde, volmaakt overeenstemden’.
_______________________________________________________________________________
Mohammed Ali en Karel X
Mohammed Ali, pasja van Egypte, en gouverneur binnen het Ottomaanse Rijk liet buitenlandse technici, architecten en kunstenaars opdraven om zijn land, dat in erbarmelijke staat verkeerde, er weer bovenop te krijgen. Zijn ambitie was echter niet alleen het land te moderniseren, hij wilde ook zijn territorium uitbreiden. Omdat inmenging van het Franse leger zijn plannen om Athene te veroveren wel eens kon dwarsbomen, bood de pasja de Franse koning Karel X een diplomatiek geschenk aan. Het was wel een opmerkelijk smeermiddel, hij stuurde per boot een giraffa camelopardalis. Ze kwam aan in Marseille op 14 november 1826. Maar hoe vervoer je een giraffe naar Parijs?
_______________________________________________________________________________
De geschiedenis van de giraffe
De Parijse zoöloog Saint-Hilaire bezit enige kennis van de giraffa cameliopardalis, en stelt in 1826 het kabinet van de koning voor het dier in Marseille te gaan ophalen. Maar wat wisten zijn voorgangers van het dier?
Belon 1554 Jeroen Bosch circa 1500 Ulisse Aldrovandi 1560
Gesner 1620 Johnston 1665 Diderot 1776
Buffon 1776
De giraffe is een der fraaiste, voornaamste en grootste dieren, onschadelijk, maar tevens ook zoo weinig nuttig, als ‘er ergens een dier zijn kan. De monstreuse wanschiklijkheid van deszelfs beenen, welker voorste nog eens zoo lang zijn dan de achterste, belet het zelve, om zijne krachten te kunnen oefenen. Het lighaam heeft geen rechte houding, zijn gang is zeer waggelend, en zijne beweging langzaam en gedwongen.
Georges-Louis Leclerc Buffon, 1765
Buffon, Histoire Naturelle générale et particulière, Avec la description du Cabinet du Roi. Tome sixième, l’an VII de la République (1798-1799), pp.26-27 Quadrupèdes, La Girafe, Buffon. Hij had zelf nog nooit een levende giraffe gezien. Zijn beschrijving is naar verhalen van reizigers die hij in Caïro ontmoette.
Vertaald door Laurentius Meijer. Dr. F.A. Busching, Bijbel der Natuur, Amsterdam, 1787
______________________________________________________________________________________________________
Henri Beyle genoemd Stendhal (1783-1842), Frans schrijver
Henry Beyle nam in het begin van zijn schrijversbestaan de naam Stendhal aan.
In zijn werk verenigde Stendhal zowel romantische als realistische invloeden. De hoofdfiguren vertonen karakteristieken van Stendhal zelf. Zijn romans worden gekenmerkt door een vrij droge, korte stijl doordat hij gekant was tegen elke vorm van literaire bladvulling.
Stendhal leidde een onstuimig leven en was een ware dandy, maar ook rokkenjager. In de meeste romans staat dan ook het thema van de liefde centraal. “L’amour a toujours été pour moi la plus grande des affaires et plutôt la seule.” (De liefde is voor mij altijd de belangrijkste zaak geweest en zelfs de enige.)
Toen hij na het overlijden van zijn vader de erfenis er al gauw doorheen had gejaagd was hij verplicht om voor zijn dagelijks brood te schrijven.
Zijn bekendste roman is Le Rouge et le Noir en La Chartreuse de Parme. De laatste beweerde hij in 52 dagen te hebben geschreven.
Stendhal bezocht literaire salons en publiceerde vele werken, maar hij zou pas het grote succes dat hij zocht na zijn dood in 1842 behalen. Zo werd de hoop die hij had neergeschreven om in 1935 nog gelezen te worden toch nog waarheid. Tegenwoordig worden zijn boeken nog veel gelezen.
Saint-Hilaire was bevriend met de Franse schrijver Stendhal. Hij is, benieuwd naar de vreemde viervoeter, de stoet tijdens de laatste dag tegemoet gereisd (zie hoofdstuk 73 en 74). De twee vrienden spraken dikwijls samen af in restaurant Les Frères Provençaux in Parijs, waar gerechten met de nieuwe aubergine werden voorgeschoteld (zie Hoofdstuk 72).
De rivier Durance
Voor dit hoofdstuk interviewde ik Denis, kleinzoon van een houtvlotter op de Durance: ‘Tot aan het eind van de 19e eeuw brachten houtvlotters van het voorjaar tot in de herfst hout over de 260 kilometer lange bevaarbare Durance naar Marseille. Het begin van de 19e eeuw was de gouden eeuw voor dit transport van hout, bestemd voor de marine en de huizenbouw. De tocht duurden meestal 3 tot 4 dagen. In 1827 voeren ze zeker langs Saint-Andiol. De breedte van de rivier en de gevaarlijke stroom die hier stond bemoeilijkten dit werk, dat ze soms met hun leven moesten bekopen.’
De rivier de Durance is tegenwoordig door dammen gekalmeerd, maar in de tijd dat Saint-Hilaire en Atir hier voor de rivier stonden was de rivier woest:
Saint-Hilaire: ‘Juist als ik even wil neerstrijken vanwege mijn pijnlijke rug, hoor ik een kreet. Atir wijst naar twee door het woeste water meegesleurde vlotten. Ik schiet overeind en constateer dat ze ieder moment tegen de rotsen te pletter kunnen slaan. Een paar mannen doen met twee riemen voor en achter verwoede pogingen om de sterke stroom te beheersen, maar het lijkt hopeloos. ‘Boomstammen, gebruikt voor de huizen- en scheepsbouw, worden op deze manier van de Alpen naar de Middellandse Zee vervoerd. Houtvlotters binden stammen aan elkaar en bouwen zo een vaartuig. Soms vervoeren ze ook nog eens leisteen, marmer, zakken graan en spelt, en incidenteel passagiers. De lange riemen, die ze voor en achter aan het vlot binden, gebruiken ze als roer om het gevaarte te sturen. Stevelen heet dat.’ ‘Het oogt gevaarlijk.’ ‘Toch doen ze het zo al generaties lang,’ weet de burgemeester te vertellen.’
Atir: ‘Het water schuimt, ik heb nog nooit zo’n krachtige stroom gezien. Ineens ontdek ik een groep mensen op een vlot, gemaakt van boomstammen. Ze kunnen zo omslaan en in het bruisende water belanden. Op een golf schieten ze voorbij. Ik hoop dat het goed afloopt. Insjallah.’
Atir en Hassan
Er is vrijwel niets bekend over Atir, een echt portret bestaat niet. Dat gaf mij als auteur de vrijheid de personage te creëren. Wel dook er enige jaren geleden een portret op, verondersteld te zijn van Hassan El Berberi, de bedoeïen, die hoofd dierenverzorger van Zarafa was. Het olieverfschilderij is toegewezen aan de Franse schilder Alexandre-François Caminade, (1783 – 1862).
ALEXANDRIE 30 September 1826
Op 30 september 1826 vertrok de giraffe op een Sardijnse driemaster de ‘Due Fratelli’ uit Alexandrië. Kapitein Manara ontving 40.600 franken om het diplomatieke geschenk van de pasja van Egypte naar Marseille te vervoeren. – – Spotprent in de Charivari
________________________________________________________
FRANKRIJK: 14 november 1826
“In de late avond loopt er een vreemd schepsel door de straatjes van Marseille. De huizen staan dicht op elkaar. Het ruikt naar brandend hout en naar eten, knoflook. De hoeven klepperen op de kasseien. Een luik wordt piepend geopend, een man roept iets. Er schiet een kat in een half openstaand kelderluik. Behalve een huilende baby en af en toe een blaffende hond, is het stil, opvallend stil. Ik heb de muezzin voor het avondgebed nog niet gehoord.”
______________________________________________________________________________
MARSEILLE: vertrek 20 mei 1827
Vandaag 20 mei, bijna 200 jaar geleden verlaat in aller vroegte een eigenaardige stoet Marseille richting Aix-en-Provence. Voorafgegaan door gendarmes te paard met missie de weg vrij te maken, de commandant met enkele van zijn mannen, twee melkkoeien met koeherder, loopt een oude man in pandjesjas en hoge hoed. Daarachter proberen mannen zowaar een gigantisch monster aan een leidsel in toom te houden. Ten slotte sluiten paard-en wagen met kooi en vier gendarmes te paard de rij. Dit hoogst merkwaardig schepsel schijnt een cadeau te zijn van de Pasja van Egypte aan koning Karel X in Parijs.Geen van de protagonisten heeft enig vermoeden welke beproevingen hen tijdens de reis te wachten staan.
___________________________________________________________________________
LYON 6-8 juni 1827
Een giraffe wandelt door de straten van Lyon. Ze blijft daar 3 dagen om te rusten en met haar begeleiders door de stad te paraderen.
Het succes is overweldigend. Plaatselijke kranten staan er bol van en berichten dat er 30.000 mensen van heinde en verre toestromen om het vriendelijke monster uit Afrika te aanschouwen.
Maar op 8 juni vindt er een drama plaats…
__________________________________________________________________________________
MACON 13 juni 1827
Een bijzondere ontdekking tijdens mijn voorbereiding!
Om me in de historische tocht in te leven trad ik in de voetsporen van de giraffe en volgde in dezelfde periode, dezelfde route van Marseille naar Parijs die zij met de Franse zoöloog Saint-Hilaire en de Soudanees Atir in 42 dagen te voet aflegde.
Op 13 juni in een hotel in Mâcon waande ik me zelfs in dezelfde kamer als Saint-Hilaire en ging op zoek naar stallen waar de giraffe de nacht had kunnen doorbrengen en ontdekte luchtgaten in de 4 m. hoge staldeuren!
“Als ik wegloop om nog wat vers stro te halen zie ik Youssef de luchtgaten bekijken die op vier meter hoogte in de staldeuren zijn gezaagd. Hij klimt nieuwsgierig op een ladder en schuift het luikje ervoor open en dicht.
‘Waar dient dat voor?’ roept hij.
‘Voor Zarafa, om zo nu en dan haar neus naar buiten te steken!’ roep ik hem lachend toe terwijl ik de kruiwagen leeg.”
_______________________________________________________
Villeneuve Saint-Georges 30 juni
“Voor het smeedijzeren hek van het kasteel overhandigt een kind me een tekening. Het joch heeft een rode kleur op zijn wangen van de spanning. Ik laat de escorte even stoppen. Het is een aardig portret van de giraffe met Hassan en Atir. Hij heeft ze beiden in pofbroek met tulband gestoken. Ik vraag naar zijn naam en hij stamelt ‘Chassériau, voornaam Théodore’.”
Théodore Chassériau, bekend Frans schilder zag op 8-jarige leeftijd de giraffe voorbijlopen. Hier een zelfportret, als 16-jarige.
_______________________________________________________________________________
Agnita de Ranitz 